ПАМЯТНИКИ ГОРОДА СМОРГОНЬ

Впервые Сморгонь упоминается в документах, раскрывающих историю Вилейской епархии (1503 г.). Однако статус города местечко получило лишь спустя 400 лет, в 1904 г. А в начале XVI в. это было владение польских князей Зеновичей.

Помнікі археалогіі

в. Алешышкі, Залескі с/с

Каменны могільнік перыяду позняга сярэднявечча (14-16 стст.). У вёсцы ёсць месца, дзе захаваліся рэшткі каменнай агароджы і каменнага пастаменту. Па звестках мясцовых жыхароў гэта месца з’яўлялася месцам пахавання нямецкіх салдат у вайну 1914 г.

Літаратура па помніку не знойдзена.

в. Андрэеўцы, Жодзішкаўскі с/с

Курганны могільнік на правым беразе р. Вілія. 16 насыпаў у 1935 г. даследаваў Г.Цэгак-Галубовіч. Датуюцца 5-6 стст. Захавалася каля 15-ці насыпаў вышынёй 1-1,5 м. Большая іх частка пашкоджана траншэямі.

 в. Войстам, цэнтр с/с

Гарадзішча на пагорку вышынёй 5-6 м. Пляцоўка дыяметрам 50 м. Адкрыў у 1893 г. Ф.В.Пакроўскі, абследавалі ў 1938 г. У.Галубовіч, у 1974 г.   Г.В.Штыхаў. Адносіцца да ранняга жалезнага веку. Пляцоўка моцна пашкоджана акопамі ў І сусветную вайну.

Селішча

Прымыкае да гарадзішча з усходняга, паўночнага і паўднёвага бакоў. Плошча каля 3 га. Абследаваў у 1974 г. Г.В.Штыхаў. Датуецца 6-8 стст. н. э. Стан здавальняючы.

в. Выгаляненты, Вішнеўскі с/с

Курган справа ад лясной дарогі ў в. Свайгіні. Насып дыяметрам 6,5 м, вышынёй 1 м. Абследаваў у 1974 г. Г.В.Штыхаў. Пашкоджаны ямай скарбашукальнікаў.

в. Вялікая Мыса, Залескі с/с

Каменны могільнік злева ад палявой дарогі ў в. Суцькава. Уяўляе сабой старыя магілы з захаванымі каменнымі крыжамі і надмагільнымі камянямі. Знаходзіцца на сучасных вясковых могілках. Па словах мясцовых жыхароў на ўзгорку паміж могілкамі і вёскай некалі стаяла царква, побач з якой прасочваліся старыя пахаванні з камянямі.

 Наверх

в. Гарані, Вішнеўскі с/с

Гарадзішча за 1,5 км на паўночны захад ад вёскі Гарані. Мясцовая назва Чорная гара. Займае ўзгорак з падрэзанымі схіламі вышынёй 7-12 м. Пляцоўка трохвугольная памерамі 75 х 60 м. Штучных умацаванняў няма. Выявіў у 1978 г. і даследаваў у 1978-1981 г. Я.Г.Звяруга. Датуецца 1 – пачаткам 2-га тыс. н.э. Паўночна-ўсходняя частка схіла зрэзана дарогай Смаргонь–Свір.

Завозерцы, в., Сольскі с/с

Стаянка паміж цэнтрам вёскі і р. Сікунка (у месцы вытоку рачулкі з возера Рыжае), на выступе пясчанага ўзвышша. Памеры 40 х 80 м. Выявіў і абследаваў у 1984 г. М.М.Чарняўскі. Адносіцца да эпохі мезаліту, датуецца 7-6 стст. да н.э. Стан здавальняючы.

в. Каты, Сінькоўскі с/с

Паклонны камень перыяду бронзавага веку за 1 км на паўднёвы захад ад вёскі, ва ўрочышчы Чырвоны Камень.

У археалагічнай літаратуры вядомы камень ля в. Кеўлы, які знаходзіцца ва ўрочышчы Чырвоны Камень. Вёска Кеўлы размешчана прыкладна за 1 км на паўночны захад ад вёскі Каты. Хутчэй за ўсё гэта адзін і той жа аб’ект. Памеры валуна чырвонага граніта рапаківі роўныя 4 х 2,7 х 1,4 м. У паглыбленні на камені прагледжваецца след лапы ката. Абследаваў у 1990 г. геолаг В.Ф.Вінакураў.

 в. Крэва, цэнтр с/с

Гарадзішча размешчана на паўночна-ўсходнім канцы вескі, на полі, на левым беразе р. Крыўлянка (ля вытока). Пляцоўка авальная, памерам 40 х 20 м, вышынёй да 20 м, з усіх бакоў умацавана валамі вышынёй да 5 м. Абследавалі ў канцы 19 ст. Ф.В.Пакроўскі, у 1974 г. Г.В.Штыхаў. Датуецца 16-17 стст. Стан здавальняючы.

в. Монтацішкі, Крэўскі с/с

Гарадзішча за 0,3 км на поўнач ад вёскі. Пляцоўка авальная, памерам 40 х 60 м, абкружана валам вышынёй 2 м. Абследавалі ў 1955 г. Ф.Д.Гурэвіч, у 1974 г. А.Г.Калечыц. Адносіцца да жалезнага веку. Стан здавальняючы.

Курганны могільнік за 0,5 км на поўнач ад вёскі, у лесе. 20 насыпаў вышынёй 0,5-3 м, дыяметрам 6-12 м. Абследавалі ў 1955 г. Ф.Д.Гурэвіч, у 1974 г. А.Г.Калечыц. Стан здавальняючы.

 в. Няфёды, Вішнеўскі с/с

Гарадзішча за 0,5 км на паўднёвы захад ад вёскі, справа ад дарогі на в. Войстам (ад перакрыжавання трох дарог 0,3 км), на полі. Пляцоўка прадаўгавата-авальнай формы, памерамі 70 х 25 м, краі паніжаныя, схілы стромкія. Адкрыў і абследаваў у 1975 г. Я.Г.Звяруга. Адносіцца да ранняга жалезнага веку. Паўднёвая частка моцна пашкоджана. У астатнім стан здавальняючы. Ахоўная дошка адсутнічае.

в. Сінькі, цэнтр с/с

Гарадзішча за 0,4 км на ўсход ад цэнтра вёскі, на правым беразе р. Драй (100 м), на левым беразе р. Кужэц (250 м), злева ад палявой (грунтовай) дарогі ў в. Загор’е, парасло лесам. Прасочваюцца рэшткі вала і рова каля падэшвы ўзгорка. Схілы ўмацаваны камянямі. Стан здавальняючы.

Скірдзімы, в., Крэўскі с/с

Курганны могільнік за 2,1 км на поўнач ад вёскі Скірдзімы, за 1,1 км на паўночны захад ад в. Фядзевічы, у лесе, злева (100 м) ад шашы Р-28 на Вільнюс. 39 курганоў дыяметрам каля 15 м, вышынёй 0,3-1,3 м. Выяўлена каменная абкладка курганоў. Вядомы з канца 19 ст. Абследаваў у 1982 г. Э.М.Зайкоўскі. У цэнтры амаль усіх насыпаў глыбокія ўпадзіны.

в. Суцькава, Сінькоўскі с/с

Гарадзішча за 0,4 км на ўсход ад месца злучэння вёсак Суцькава і Наваспаск, за 0,5 км на паўднёвы захад ад МТФ, за 0,4 км на поўдзень ад пруда, на левым беразе р. Бяла, на гары вышынёй да 20 м. Выявіў у 1893 г. Ф.В.Пакроўскі, даследаваў у 1974 г. Г.В.Штыхаў. Датуецца канцом 1 ст. да н.э. – пачаткам 1 ст. н.э. Помнік знішчаны кар’ерам. Захаваліся невялікія рэшткі вала і рова толькі з поўначы. Ад пляцоўкі засталася вузкая палоска, у зрэзе якой відаць чорны культурны слой.

в. Медрыкі, Сольскі с/с

Курган за 1,5 км на ўсход ад вёскі, на правым беразе р. Кернава. Насып вышынёй 1 м, дыяметрам 6 м. Абследаваў у 1974 г. Г.В.Штыхаў. Падчас інвентарызацыі ўстаноўлена, што 15 год таму побач з вёскай раўнялі рэчышча ракі, пракладвалі дарогу, строілі дамбу. Мясцовы жыхар паказаў месца, дзе некалі стаялі курганы. Усё цяпер пад вадой. Помнік знішчаны.

Касцёл Святога апостала Тадэвуша ў аг. Вішнева

Помнік архітэктуры класіцызму

Будаўніцтва касцёла пачалося ў 1811 г. Асвечаны ў 1820 г. Касцёл быў пабудаваны з цэглы.

Пасля паўстання 1863-1864 гг. касцёл быў  ператвораны ў праваслаўную царкву, а вернікі прымацаваны да касцёла Найсвяцейшай Троіцы ў в. Жодзішкі.

У 1935 г. быў адноўлены ў якасці каталіцкага храма.

Храм вырашаны суцэльным выцягнутым прамавугольным аб’ёмам пад 2-схільным бляшаным дахам. Галоўны фасад – дарычны 4-калонны порцік з 3-вугольным франтонам. Плоскасныя фасады лаканічна расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі і лапаткамі ў прасценках, арачнымі нішамі-экседрамі для скульптуры па баках увахода, апяразаны буйным антаблементам з трыгліфным фрызам. 

Касцёл Прасвятой Троіцы ў в. Войстам

Помнік архітэктуры стылю “мадэрн”. Знаходзіцца ў цэнтры вёскі. Пабудаваны ў пач. ХХ ст. з цэглы, бутавага каменю і бетону.

Звесткі аб першым касцёле адносяцца да 1440 г. У гэты час ўладальнікам маёнтка і мястэчка Ушакова (пад такой назвай раней упамінаецца в. Войстам) быўпан Вайдзіла. У гэтым мястэчку ён заснаваў на свае сродкі каталіцкую парафію і пабудаваў касцёл. Каб забяспечыць існаванне парафіі пан Вайдзіла ахвяраваў для яе дары.

У канцы ΧV – пач. ΧVI стст. уладальнікам Ушакова быў Стэфан Андрушковіч Ятаголдавіч Радзівіл, які жыў у мястэчку і меў тут свой двор.

У ΧVI ст. касцёл стаў кальвінскім збором.

У 1674 г. – касцёл быў адрэстаўрыраваны намаганнямі ксяндза Панасевіча і наноў асвечаны суфраганам Слупскім.

Касцёл Святой Тройцы ў в. Данюшава

Помнік архітэктуры неаготыкі

Касцёл размешчаны на заходняй ускраіне вёскі на правым беразе ракі Віліі. Пабудаваны ў 1809 г. з дрэва на месцы старога храма, узведзенага тут яшчэ ў ХVII ст. Абнесены каменнай агароджай з брамай. Побач з касцёлам – званіца.

Першы касцёл у Данюшаве быў узведзены з дрэва ў 1620 г. на сродкі Яна Кішкі і яго жонкі Хрысціны з Друцкіх-Сакольскіх, як філіял сольскага. У 1728 г. Мікалай Кошыч заснаваў тут езуіцкую місію. Пасля ліквідацыі ордэна езуітаў у 1773 г. касцёл быў прылічаны да парафіяльных. У канцы ХVIIІ ст. ён быў разбураны, і службы праходзілі ў хляве. У 1809 г. памешчык Мірцін Кліманскі пабудаваў у Данюшаве новы храм. У 1899 г. ён быў пашыраны ксяндзом Гінтаўтам Ніказегам з дапамогай прыхаджан. Каталіцкая парафія Данюшава налічвала 3720 веруючых. Само мястэчка ў сярэдзіне ХІХ ст. належала памешчыцы Чарноцкай. У ім пражывала 212 жыхароў.

Касцёл Маці Божай Добрай Рады ў в. Нястанішкі

 Помнік архітэктуры неаготыкі

Касцёл знаходзіцца за 2 км на захад ад вёскі. Пабудаваны ў 1905 г.

Першы драўляны на каменным падмурку касцёл Святой Троіцы ў Нястанішках быў закладзены ў 1497 г. Багданам Андрэевічам дэ Паніжан. Ён быў уладальнікам маёнтка Паніжаны, размешчанага ў адной мілі ад Нястанішак. На ўтрыманне касцёла Багдан Андрэевіч выдзеліў фальварак Мядзель з 14 сялянамі, надзеленымі зямлёй і 12 беззямельнымі сялянамі, а таксама 10 сажалак і азёр: Светлае, Блакітнае, Вавёрчына, Барсукова і інш.; чацвёртую частку зямлі ў Седлішчы на 2 бочкі зерня з лугамі пры іх; дзесяціну з Ліпялішак і Аршвят, размешчаных за Віліяй.

Касцёл Маці Божай Ружанцовай у в. Солы

 Адзін з гістарычных помнікаў, які захаваўся ў Солах да нашага часу – касцёл Маці Божай Ружанцовай. У інвентары Сол, складзеным у ліпені 1544 года ёсць такія звесткі: “…1544 г. у Солах касцёл рымскі новазбудаваны на тым месцы, дзе царква праваслаўная была…”.

Будаўніцтва драўлянага касцёла вялося пры фундатарстве Гальшкі Радзівіл, жонкі ваяводы віленскага. Другі касцёл на гэтым жа месцы быў узведзены каля 1612 года новым гаспадаром Солаў полацкім выяводам Янам Кішкам і яго жонкай Хрысцінай з Друцкіх-Сакалінскіх. У інфармацыі з 1620 года ўзгадваецца размешчаная побач парафіяльная школа і пададзены асобны запіс аб утрыманні двух кантараў, прызначаных да навучання спевам. У 1624 годзе фундуш павялічыў кушлянскі памешчык Самуэль Адамавіч Дзедовіч.

Ансамбль былога палаца Агінскіх  пач. XIX  ст. у аг. Залессе

 Ансамбль складаецца з палаца, капліцы, афіцыны, парка і гаспадарчых пабудоў.

Сядзіба з’яўляецца помнікам архітэктуры класіцізму і садова-паркавага мастацтва. З’яўляецца адной з найбольш вядомых сядзіб на тэрыторыі Беларусі. Родавы маёнтак Агінскіх з першай паловы XVIII ст., калі гэту маёмасць набыў Марцыян Агінскі (1672-1750), кашталян, а затым віцебскі ваявода, прадзед М.К.Агінскага. Ён запісаў Залессе ў пажыццёвае карыстанне сваёй жонцы Ганне Лярскай. Пасля яе смерці Залессем стаў валодаць сын ваяводы ад першага шлюба Тадэвуш Францішак Агінскі (1712- 1783), ваявода трокскі.

Музей - сядзіба Ф. Багушэвіча  к. XIX ст. у в.Кушлянах

 Сфарміравана ў канцы 19 ст.

Комплекс уключае сядзібны дом, капліцу, гаспадарчыя пабудовы, парк.

У сядзібным доме размяшчаецца музей знакамітага беларускага паэта і публіцыста Ф.Багушэвіча (музей пачаў працаваць з 2 чэрвеня 1990 г).

Сядзібны дом – прамавугольная ў плане аднапавярховая зрубная пабудова з высокім двухсхільным дахам. Рытм аконных праёмаў і слупоў галерэі галоўнага фасада будынка надае асаблівую архітэктурную выразнасць.

З малых архітэктурных форм збераглася драўляная капліца.

Касцёл св. Міхаіла Архангела ў г. Смаргонь

(былы Кальвінскі збор)

 Галоўнай славутасцю Смаргоні з’яўляецца архітэктурны помнік XVI ст. Кальвінскі збор. Гэта адзін з цікавейшых помнікаў ранняга рэнесансу Беларусі.

Калі у XVI ст. у Еўропе пачала распаўсюджвацца новая рэлігійная плынь – рэфармацыя, многія магнаты пакінулі веру бацькоў і сталі кальвіністамі. Сярод іх былі Юрый Зяновіч (каля 1510-1583) і яго сын Хрыстафор ( каля 1540-1614), уладары Смаргоні.

Вадзяны млын 1871 г. ў аг.Жодзішкі

 Пры ўездзе ў в. Жодзішкі, недалёка адбудынка калегіума, на р. Палавойка, якаяўпадае ў р. Вілію, знаходзіцца гістарычныпомнік – вадзяны млын, які датуецца 1871 г.Уладальнікам яго з’яўляецца дырэктар ТПА«ФРА – МІЛ» - Жылка Франц Баляслававіч.

Млын стаіць у нізіне. Па другі бок аддарогі насупраць яго знаходзіцца штучнаевозера, утворанае р. Палавойка. Празшлюзы пад мастом вада цячэ да млына і зчатырохметровай вышыні падае ўчатырохвугольны калодзеж, выкладзены каменем, прыводзячы ў рух турбіну ўкалодзежы, а затым і вал.

Касцёл Прасвятой Троіцы ў аг.Жодзішкі

 Касцёл Прасвятой Троіцы ў в. Жодзішкі ўнесены у Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей РБ на падставе пратакола Навукова-метадычнай рады па пытаннях гісторыка-культурнай спадчыны № 71 ад 28.12.2002 г.

Па свайму тыпу належыць да архітэктурных помнікаў.

Былая сядзіба XVII ст у аг. Жодзішкі

Помнік архітэктуры барока і сядзібна-паркавага мастацтва. Належыць да тыпу архітэктурных помнікаў.

У пачатку XVII cт. Жодзішкамі валодаў Геранім Мацеявіч Комар, пасля смерці якога маёнтак адзедзічыў яго брат каралеўскі ротмістр Крыштаф Комар. Пазней Жодзішкі атрымаў у спадчыну яго малодшы сын Уладіслаў Комар, ашмянскі земскі суддзя. З жонкай княжной Ізабэлай Дольскай ён пакінуў дачку Барбару, жонку Казіміра Мінкевіча, ашмянскага падстарасты, пазней ашмянскага падстолія (ажаніліся каля 1684 г., ён памёр у 1698 г.).

Свята-Аляксандра-Неўская царква ў аг.Крэва

 Крэўская царква св. Аляксандра Неўскага ўзведзена ў 1854 годзе па тыпавому праекту, зацверджанаму Свяшчэнным Сінодам і Міністэрствам унутраных спраў царскай Расіі. Яна мае свае вонкавыя асаблівасці і сваю адметную гісторыю.

Гэта помнік архітэктуры позняга класіцызму і рэтраспектыўна-рускага стылю. Вырашана кампактным прамавугольным у плане аб’ёмам пад 2-х схільным дахам, які над алтарнай часткай увянчаны цыбулепадобным купалам на 8-гранным барабане. Да галоўнага фасада прыбудавана 2-ярусная (васьмярык на чацверыку) шатровая званіца з макаўкай. Архітэктурная выразнасць будынка дасягаецца кантрастным спалучэннем бутавай муроўкі (элемент вонкавай архаізацыі) і атынкаваных пабеленых элементаў дэкору: руставаных вуглавых лапатак, ліштваў арачных аконных праёмаў, карніза і фрыза.

Малітоўная зала перакрыта драўляным цыліндрычным скляпеннем, апсіда вылучана драўляным іканастасам.

Першыя пісьмовыя звесткі пра крэўскую царкву св. Мікалая адносяцца толькі да 1609 года: кароль дае адказ на скаргі жыхароў Крэва, што крэўскі стараста Ян Валмінскі парушае законы і правы сялян. Сярод скаргаў значыццца і такая, што стараста вольна абыходзіцца з зямельнай маёмасцю царквы св. Мікалая.

Іншых звестак пра праваслаўныя святыні тагачаснага Крэва пакуль што няма. Ёсць яшчэ паведамленне, што ў 1768 годзе ў мястэчку існавалі “шпіталі рымскі і рускі”, гэта значыць, адзін належаў касцёлу, а другі царкве.

Больш-менш пэўныя звесткі пра праваслаўныя храмы ў Крэве адносяцца да другой паловы XIX стагоддзя.

Дзяменцій Плаўскі, які служыў у гэты час святаром крэўскай царквы св. Аляксандра Неўскага, пазнаёміўшыся з “візітамі” – апісаннем маёмасці цэркваў з 1763 года, прыйшоў да наступнай высновы: акрамя чатырох храмаў, што існавалі ў Крэве ў канцы XIX стагоддзя, калісьці тут меліся яшчэ чатыры. Пра іх месцазнаходжанне можна было толькі здагадвацца, абапіраючыся на паданні, мясцовую тапаніміку і размяшчэнне старажытных могілак.