Ансамбль былога палаца Агінскіх  пач. XIX  ст. у аг. Залессе

 Ансамбль складаецца з палаца, капліцы, афіцыны, парка і гаспадарчых пабудоў.

Сядзіба з’яўляецца помнікам архітэктуры класіцізму і садова-паркавага мастацтва. З’яўляецца адной з найбольш вядомых сядзіб на тэрыторыі Беларусі. Родавы маёнтак Агінскіх з першай паловы XVIII ст., калі гэту маёмасць набыў Марцыян Агінскі (1672-1750), кашталян, а затым віцебскі ваявода, прадзед М.К.Агінскага. Ён запісаў Залессе ў пажыццёвае карыстанне сваёй жонцы Ганне Лярскай. Пасля яе смерці Залессем стаў валодаць сын ваяводы ад першага шлюба Тадэвуш Францішак Агінскі (1712- 1783), ваявода трокскі.

Пасля смерці Тадэвуша Агінскага яго маёмасць была падзелена паміж двума яго сынамі. Залессе атрымаў Францішак Ксаверый (1742-1814), апошні літоўскі кухмістр, барскі канфедэрат, які часцей за ўсё жыў у Маладзечне. Як нежанаты ён пакінуў Залессе свайму пляменніку Міхалу Клеафасу Агінскаму (1765-1833), які пасяліўся ў Залессі  ў 1802 г. Гэта было вельмі запушчанае ўладанне. Драўляны атынкаваны палац, пабудаваны яшчэ ў першай палове XVIII ст., патрабаваў значнага рамонту, хоць перад прыездам Агінскага быў пабелены, а гонтавы вальмавы дах пафарбаваны пад колер чарапіцы. Перад палацам зелянела акружаная ліпавымі алеямі вялізная паляна; ззаду палаца, там, дзе раней знаходзіўся рэгулярны парк, серабрылася сажалка з рамантычнымі астраўкамі і старым млынам. Тая сажалка і фрагменты ліпавых алей захаваліся да нашага часу.

Агінскі меркаваў пасяліцца ў Залессі назаўсёды, таму, адразу як прыехаў, пачаў рамонт і перабудову сядзібы, рэарганізацыю яе ў новы палацава-паркавы ансамбль. 

Адначасова ён распачаў там пабудову новага мураваннага палаца паводле праекта прафесара архітэктуры віленскага універсітэта Міхала Шульца. Пасля яго смерці будаўніцтвам сядзібы кіраваў віленскі губернскі архітэктар Юзаф Пусэ.

Да 1815 г. работы на новым палацы былі ў асноўным завершаны. Яго архітэктурна-кампазіцыйная пабудова адпавядала запатрабаванням класіцызму. Дзякуючы малюнкам (1822 г.) блізка звязанага з домам Агінскіх Леанарда Ходзькі, які прадстаўляе рэзідэнцыю з боку аранжэрэі, можна сцвярджаць, што яна прастаяла без вялікіх змен да міжваеннага перыяду. Гэта таксама  сцвярджае малюнак Напалеона Орды, зроблены каля 1877 г., які паказвае палац з боку параднага фасада, а таксама фатаграфіі 1914 і 1939 гг.

Палац атрымаў такі выгляд, які дагэтуль не сустракаўся ў будаўніцтве магнацкіх рэзыдэнцый. Для палаца характэрна чаргаванне адно- і двухпавярховых аб’ёмаў. Цантральная частка была выдзелена чатырохкалонным порцікам і завяршалася невялікай вежкай, “дзе змешчаны гадзіннік з боем, які з усіх чатырох бакоў меў цыферблат са стрэлкамі. Над вежай шар, у якім гадзіннікавы звон умацаваны”.

Аранжажарэі і дом садоўніка  побач з палацам утваралі маляўнічы ўнутраны дворык, куды ўлетку з аранжарэй выносілі вазоны з кветкамі і цеплалюбівымі раслінамі.

Унутраная планіроўка палаца дазваляла размясціць тут не толькі жылыя пакоі, але і розныя гасціныя і салоны.

Парк, што раскінуўся за палацам, адпавядаў новым узорам паркавага будаўніцтва, калі на змену геаметрычнай правільнасці прыйшла пейзажнасць. Новы залесскі парк меў рамантычны характар – акрамя разнастайных павільёнаў і мосцікаў у найбольш маляўнічых кутках былі ўстаноўлены памятныя камяні. Адзін з іх у гонар Касцюшкі, другі – з падзячным надпісам гувернёру  Жану Ралею.

Побач з англійскім паркам размясціліся два звярынца. Адзін – для ўтрымання дзікіх жывёл, другі – прагулачны.

Адначасова з узвядзеннем палаца каля старой сажалкі будаваўся вадзяны млын, які завяршаў ансамбль. З другога паверха млына можна было палюбавацца паркам і возерам.

Непаўторную чароўнасць і прыгажосць сядзібе надавалі клумбы з рознымі кветкамі. Выражаючы рамантычную сімволіку, кветкавыя клумбы прысвячаліся пэўным асобам або падзеям. Адна з самых прыгожых называлася “клумба Эмы” ў гонар дачкі кампазітара.

Аранжарэю і парк стваралі пры дапамозе вядомых у той час батанікаў Юзафа Струмілы і князя Станіслава Юндзіла.

У гарачыя дні прыемна было пагуляць па цяністых бярозавых і тапаліных алеях і дарожках над невялікай рачулкай, падзеленай на рукавы; з мосцікаў палюбавацца гульнёй вады па штучных каскадах, пакатацца на лодцы па ціхай старой сажалцы.

Ад сучаснікаў Залессе атрымала ўзвышаную назву “Паўночныя Афіны”. Тут збіраліся многія сябры і аднадумцы, абмяркоўваліся грамадскія і палітычныя творы. Прыязджаў з Пецярбурга настаўнік Юзаф Казлоўскі. Далучаліся яшчэ некалькі музыкантаў, і наладжваліся сапраўдныя музычныя святы. Італьянскія песні гучалі ў выкананні спевака Паліяні.

Бывалі вучоныя з Віленскага універсітэта, ганаровым членам вучонага савета якога быў Агінскі. Наведвалі баявыя сябры па паўстанню 1794 г., калі атрад Агінскага дзейнічаў недалёка ад Залесся.

Прыязджаў са свайго маёнтка Крывічоў сябар Ян Ходзька (Барэйка), пісьменнік і грамадскі дзеяч, цесна звязаны з дэмакратычнай моладдзю таварыства філарэтаў. Аднойчы Ходзька прыехаў да Агінскага з сынам Аляксандрам, пачынаючым паэтам, сябрам Адама Міцкевіча. Ён пад уплывам маляўнічасці наваколля сядзібы напісаў рамантычную паэму “Залессе”.

Залессе зрабіла жыватворны ўплыў на Агінскага, так што  ён хутка зноў заняўся грамадскай дзейнасцю. Кампазітар часта выязджае з Залесся ў Вільню – на пасяджэнні вучонага савета універсітэта. Дапамагае універсітэту і матэрыяльна – дорыць тэлескоп і мікраскопы.

Знешнепалітычныя падзеі 1806 г. (пагаршаюцца адносіны Расіі і Францыі) прымусілі Агінскага часова пакінуць Залессе. Ён зноў з галавой акунаецца ў палітычную дзейнасць. Пабываў у Вільні, Парыжы, Пецярбургу. Шмат сустракаецца  з уплывовымі асобамі еўрапейскіх дзяржаў. Яму зноў спатрэбіўся вопыт ранейшай дыпламатычнай службы. У 1810 г. Агінскі атрымаў сенатарскае званне.

Пасля 1812 г., вярнуўшыся на радзіму і убачыўшы разбурэнні і надзвычай бядотнае становішча беларускага народа, Агінскі звярнуўся да Аляксандра I з просьбай аб аказанні дапамогі жыхарам Магілёўскай, Віцебскай і Віленскай губерняў. Але Аляксандр I як заўсёды заставаўся верны сабе – адказы яго былі даволі невыразныя. Кампазітар траціў шмат асабістых сродкаў на арганізацыю дзейнасці Віленскага дабрачыннага таварыства, прэзідэнтам якога быў выбраны. Ён будуе ў Вільні дом для бедных і перадае таварыству частку сродкаў, атрыманых ад двух зборнікаў сваіх музычных твораў, што выйшлі ў 1817 г.

Апошнія гады жыцця ў Залессе Агінскі інтэнсіўна працаваў над сваімі “Мемуарамі”, якія выйшлі ў Парыжы ў 1827-1828 гг. У Залессі кампазітар пачаў рабіць запісы, у якіх выказвае свае адносіны да розных аспектаў музычнай культуры, якія ляглі ў аснову “Пісьмаў аб музыцы”, скончаныя ў 1828 г.

У апошнія гады жыцця ў Залессі Агінскі часта сустракаецца з прадстаўнікамі гурткоў дэмакратычнай студэнцкай моладзі, якія ўваходзілі ў Таварыствы філаматаў і філарэтаў. Асабісты сакратар Агінскага Леанард Ходзька быў блізкім сябрам Тамаша Зана, прэзідэнта таварыства філарэтаў.

У 1822 г. пачаліся арышты членаў таварыстваў. Агінскі ў гэты час звяртаецца да царскага ўрада з просьбай дазволіць яму паехаць за мяжу для лячэння.

У канцы 1822 г. Агінскі выязджае за мяжу, у Залессі застаецца яго сям’я.

Пасля смерці кампазітара ў 1833 г. маёнтак пераходзіць ва ўладанне яго сына Ірэнеўша, які пасля смерці маці перенёс сваю рэзідэнцыю ў Рэтаў.

У канцы XIX ст. маёнтак паступова страчвае ранейшую прыгажосць былых “Паўночных Афін”.

Пасля смерці Ірэнеўша Залессе пераходзіць да яго сына Міхаіла, які памірае ў 1902 г. не пакінуўшы спадчынікаў.

Наступнымі ўладарамі былі прызначаны нашчадкі М.К.Агінскага з боку яго дачок Амеліі Залускай і Эмы Высоцкай: Юзаф Залускі і браты Высоцкія – Міхаіл, Станіслаў Караль і Генрых. З 1922 г. Генрых Высоцкі стаў уладаром маёнтка сумесна з Юзафам Залускім.

У гады першай сусветнай вайны з восені 1915 па 1917 гг. у маёнтку знаходзіўся ваенны шпіталь частак 10-й рускай арміі.

Вельмі пацярпеў маёнтак у гады польска-рускай вайны 1920 г. Была страчана 1/3 частка ўсяго кошту сядзібы.

У 1927 г. частка маёнтка з палацам і паркам была набыта Марыяй Жаброўскай. Яна валодала маёнткам да 1939 г. Быў адноўлены галоўны корпус палаца, прыведзены да парадку парк.

Пасля ўваходу Заходняй Беларусі ў склад БССР у 1939-1941 гг. у палацы размяшчаўся Дом адпачынку для жыхароў Мінска.

У 1944 -1945 гг. у маёнтку знаходзіўся шпіталь для чырвонаармейцеў.

У 1953 г. пастановай Савета Міністраў БССР маёнтак узяты пад дзяржаўную ахову.

З 1953 па 1961 гг. у сядзібе размяшчаўся Рэспубліканскі Дом адпачынку работнікаў прамкааперацыі, які ў 1961 г. быў ператворвны ў Дом інвалідаў і састарэлых.

У 1977 г. тэрыторыя маёнтка была перададзена на баланс ВА “Смаргоньсілікатабетон”.

У 1996 г. маёнтак быў перададзены Дзяржаўнаму музею гісторыі беларускай літаратуры. У ім быў арганізаваны філіял – “Музей Агінскага”, які ў 2001 г. увайшоў у склад Дзяржаўнага музея гісторыі тэатральнай і музычнай культуры.

Ансамбль былога палаца Агінскіх у в. Залессе з’яўляецца помнікам гісторыка-культурнай спадчыны 2-й катэгорыі каштоўнасці. З’яўляецца аб’ектам турыстычнага маршрута.

Побач з палацам  ў 1802-1822 гг.  паводле праекта архітэктара М.Шульца з цэглы пабудавана капліца Найсвяцейшай Дзевы Марыі.

Гэта помнік архітэктуры класіцызму. Вырашана прамавугольным аб’ёмам, які пераходзіць у 3-гранную апсіду. Над яе вальмавым дахам узведзена 4-гранная шатровая сігнатурка-ліхтар. Плоскасныя атынкаваныя фасады расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі, крапаваны вуглавым рустам. У апсідзе – 2-ярусны драўляны алтар.