Свята-Аляксандра-Неўская царква ў аг.Крэва

 Крэўская царква св. Аляксандра Неўскага ўзведзена ў 1854 годзе па тыпавому праекту, зацверджанаму Свяшчэнным Сінодам і Міністэрствам унутраных спраў царскай Расіі. Яна мае свае вонкавыя асаблівасці і сваю адметную гісторыю.

Гэта помнік архітэктуры позняга класіцызму і рэтраспектыўна-рускага стылю. Вырашана кампактным прамавугольным у плане аб’ёмам пад 2-х схільным дахам, які над алтарнай часткай увянчаны цыбулепадобным купалам на 8-гранным барабане. Да галоўнага фасада прыбудавана 2-ярусная (васьмярык на чацверыку) шатровая званіца з макаўкай. Архітэктурная выразнасць будынка дасягаецца кантрастным спалучэннем бутавай муроўкі (элемент вонкавай архаізацыі) і атынкаваных пабеленых элементаў дэкору: руставаных вуглавых лапатак, ліштваў арачных аконных праёмаў, карніза і фрыза.

Малітоўная зала перакрыта драўляным цыліндрычным скляпеннем, апсіда вылучана драўляным іканастасам.

Першыя пісьмовыя звесткі пра крэўскую царкву св. Мікалая адносяцца толькі да 1609 года: кароль дае адказ на скаргі жыхароў Крэва, што крэўскі стараста Ян Валмінскі парушае законы і правы сялян. Сярод скаргаў значыццца і такая, што стараста вольна абыходзіцца з зямельнай маёмасцю царквы св. Мікалая.

Іншых звестак пра праваслаўныя святыні тагачаснага Крэва пакуль што няма. Ёсць яшчэ паведамленне, што ў 1768 годзе ў мястэчку існавалі “шпіталі рымскі і рускі”, гэта значыць, адзін належаў касцёлу, а другі царкве.

Больш-менш пэўныя звесткі пра праваслаўныя храмы ў Крэве адносяцца да другой паловы XIX стагоддзя.

Дзяменцій Плаўскі, які служыў у гэты час святаром крэўскай царквы св. Аляксандра Неўскага, пазнаёміўшыся з “візітамі” – апісаннем маёмасці цэркваў з 1763 года, прыйшоў да наступнай высновы: акрамя чатырох храмаў, што існавалі ў Крэве ў канцы XIX стагоддзя, калісьці тут меліся яшчэ чатыры. Пра іх месцазнаходжанне можна было толькі здагадвацца, абапіраючыся на паданні, мясцовую тапаніміку і размяшчэнне старажытных могілак.

У часы Плаўскага ў Крэве існавалі чатыры царквы.

Першая, згаданая ў 1609 годзе царква св. Мікалая, стаяла на вуліцы Зарэчнай.

Другая – царква св. Аляксандра Неўскага на вуліцы

Трэцім храмам была царква св. Троіцы, адкрытая пасля 1866 года ў скасаваным царскім урадам каталіцкім касцёле і зруйнаваная ў час першай сусветнай вайны.

Чацвёртая – Свята-Успенская царква. Вядома, што раней яна была уніяцкай і знаходзілася крыху паўночней ад сучаснага касцёла. Яна не мела свайго прыходу, аднак пры ёй дзейнічала багадзельня – прытулак для бяздомных і інвалідаў.

Амаль усе крэўскія цэрквы прысутнічаюць у апісанні Крэва канца XIX стагоддзя ў кнізе Ч. Янкоўскага “Ашмянскі павет”: “…Пасярэдзіне – белы гмах новай царквы, узведзенай на месцы неіснуючага зараз касцёла… На левым ускрайку панарамы – шэрая пасляуніяцкая цэрквачка на магільнікавай платформе сярод зеляніны разложыстых дрэў… На другім плане пейзажу, наўпрост перад вачыма – белая вежачка трэцяй крэўскай царквы”.

У большасці сваёй Крэва было праваслаўным мястэчкам. Так, у 1866 годзе з 1285 жыхароў 639 чалавек адносілі сябе менавіта да гэтай канфесіі. 337 чалавек былі католікамі, 68 – магаметанамі, а 241 – іудзеямі.

З чатырох крэўскіх цэркваў толькі дзве мелі прыходы – Свята-Троіцкая і Свята-Аляксандра-Неўская. Астатнія дзве лічыліся беднымі начыннем і былі прыпісаны да царквы св. Аляксандра Неўскага. Усе праваслаўныя вернікі Крэва і ваколіц былі падзелены на два амаль роўныя прыходы.

Да прыходу царквы св. Троіцы былі прыпісаны 297 двароў з 1170 прыхаджанамі мужчынскага полу і 1199 – жаночага. На мяжы XIX і  XX стагоддзяў службу тут вёў святар Цяжлоў, які адначасова выкладаў Закон Божы ў крэўскім народным вучылішчы. Царква св. Троіцы была разбурана ў час баёў першай сусветнай вайны, а ў 30-я гады на тым месцы паўстаў каталіцкі касцёл.

У канцы XIX стагоддзя ў яе прыходзе было больш за 268 двароў з 1071 првхаджанінам і 1030 прыхаджанкамі. Царква валодала 76 дзесяцінамі зямлі. Пры ёй у 1889 годзе была адкрыта царкоўна-прыходская школа. У гэты час святаром тут быў Плаўскі Дзяменцій Канстанцінавіч. Ён з’яўляецца аўтарам гісторыка-этнаграфічнага нарыса “Мястэчка Крэва”, які быў надрукаваны ў 1871 годзе.

Першая сусветная вайна прынесла для Крэва вялікія страты і разбурэнні. Усе драўляныя пабудовы згарэлі, а ад каменных будынкаў засталіся толькі муры замка і царквы св. Аляксандра Неўскага.

Паступова мястэчка адраджалася. Узяліся вернікі і за адбудову Свята-Аляксандра-Неўскай царквы. Усе клопаты па яе аднаўленню ляглі на святара Міхаіла Уладзіміравіча Леванчука. Былі адрамантаваны пашкоджаная званіца, накрыты дах, навялі парадак ў малітоўнай зале, дзе з вайны застаўся велізарны акоп. Пакуль ішлі работы, набажэнствы вяліся ў драўлянай капліцы.

Аднаўленне царквы было завершана ў 1928 годзе.

Святар Міхаіл набыў павагу і аўтарытэт не толькі сярод праваслаўных вернікаў, але і сярод прадстаўнікоў іншых канфесій. Ён два разы на тыдзень выкладаў у крэўскай школе Закон Божы для дзяцей з праваслаўных сем’яў. Смела выказваўся супраць апалячвання заходніх беларусаў.

Калі пачыналася Вялікая Айчынная вайна і Крэва занялі немцы, айцец Міхаіл як мог абараняў жыхароў Крэва ад насілля і смерці. Нярэдка яго заступніцтва мела поспех.

Калі ў лясах Крэўскай воласці з’явіліся атрады польскай Арміі Краёвай, яны ўзяліся знішчаць беларускі нацыянальны актыў самастойна. Айцец Міхаіл хаваў забітых па праваслаўнаму абраду. Ён жа стварыў у Крэве беларускую школу, адкрыў яе ў адной з палавін свайго дома. Ён сам, яго дачка Ларыса і пляменніца Валянціна Шкуцько, якая прыехала з Мінска, пачалі праводзіць тут заняткі.

У ноч з 14 на 15 кастрычніка 1944 года дзве брыгады Арміі Краёвай падышлі да Крэва, каб раззброіць гарнізон літоўскай паліцыі, які размясціўся ў мястэчку.

Калі гэтая акцыя завяршылася, група “акаўцаў” накіравалася да дома святара. У гэты час у доме Леванчукоў былі сам святар, Ларыса, Валянціна і адна з мясцовых жанчын, якая працавала тут служанкай. Усе яны былі забіты.

Калі скончылася вайна, лёс царквы апынуўся ў руках савецкай улады. Быў забаронены царкоўны звон, практыкавалася правядзенне ў святочныя дні разнастайных суботнікаў і нядзельнікаў. Нягледзячы на забарону, Свята-Аляксандра-Неўская царква ў Крэве не спыніла сваю дзейнасць.

У першыя пасляваенныя гады служба тут вялася рознымі святарамі, якіх у хуткім часе пасля прызначэння ў Крэва пераводзілі ў іншыя мясціны. Іярэй Нікіфар Пыск нарадзіўся ў 1905 годзе ў сялянскай сям’і. У 1930 годзе скончыў Віленскую духоўную семінарыю, а ў 1934 годзе багаслоўскі факультэт Варшаўскага універсітэта. Служыў у многіх прыходах Гродзенскай епархіі. Служыў у Крэўскай царкве. 27 снежня 1945 года арыштаваны за антысавецкую агітацыю. Быў асуджаны на 6 гадоў выпраўленча-працоўных лагераў. З месцаў заключэння быў вызвалены  датэрмінова 27 мая 1950 года. У 1959 годзе служыў святаром Мікольскай царквы ва Ўладзівастоку. Затым вярнуўся на радзіму. Занесены ў Сінодзік за веру і царкву Хрыстову, цярпеўшых ганенні ў Гродзенскай епархіі ў 1944 – 1945 гадах.

У 50-я гады XX стагоддзя ў Крэве служыў святар Сергій Петрукевіч. Пазней, у 1959 годзе, сюды быў накіраваны айцец Іаан (Іван Данілавіч Сарока). На працягу трох дзесяцігоддзяў ён добрасумленна выконваў свой абавязак па абслугоўванню рэлігійных патрэб вернікаў. З восені 1965 года пад крыло Свята-Аляксандра-Неўскай царквы перайшлі са складу Суцькаўскага прыхода вёскі Вялікая Мыса, Базары, Лапціха, Міхнічы і Сялец.

Жыццё мітрафарнага протаіярэя Іаана Сарокі трагічна абарвалася ў лютым 1990 года, калі ён з жонкай трапілі ў дарожна-транспартную аварыю.

У 1990 годзе ў Крэўскі прыход быў накіраваны святар айцец Валянцін (Валянцін Цімаеевіч Шэлест). У 1995 годзе на месце, дзе раней стаяла Свята-Мікалаеўская царква быў усталяваны памятны крыж. Ушаноўваючы памяць загінуўшых у час першай і другой сусветных войнаў, праводзяцца паніхіды і асвячэнне брацкіх магіл.